Wetenschapsmiddag 2025

27-02-2025

Op donderdag 27 februari 2025 organiseerde het wetenschappelijk bureau voor de vakbeweging haar jaarlijkse wetenschapsmiddag. Tijdens deze middag gaf sociologe Wike Been, universitair docent aan de Rijksuniversiteit Groningen, een keynote over 'de sluipende transitie van het Nederlandse systeem van arbeidsverhoudingen'.

Wike Been stelt dat het Nederlandse systeem van arbeidsverhoudingen steeds instabieler wordt. Dit zien we onder meer terug in de afname van de cao-dekkingsgraad. Volgens Been zijn drie onderliggende trends hiervoor relevant: (1) de lage en dalende organisatiegraad van vakbonden, (2) de toename van individuele strategieën van werknemers om arbeidsvoorwaarden te verbeteren, en (3) de afname van het lidmaatschap van brancheorganisaties die cao’s onderhandelen. Haar onderzoek gaat in op deze laatste ontwikkeling. 

Been laat zien dat er in de verklaringen waarom werkgevers steeds minder zijn aangesloten bij brancheorganisaties veel parallellen bestaan met de ontwikkelingen die vakbonden al hebben meegemaakt. Ze stelt dat: (1) Ondanks dat werkgevers minder lid zijn van brancheorganisaties, dit niet betekent dat ze organisaties zelf of de cao’s die verbonden zijn aan het lidmaatschap minder waarderen. Deze waardering is stabiel. Dit zien we ook bij werknemers (2) Het bedrijvenlandschap in Nederland is aan het veranderen door de toename van het aantal kleine bedrijven en de komst van nieuwe bedrijven, welke minder vaak lid zijn van brancheorganisaties. Ook vakbonden hebben moeite om nieuwkomers op de arbeidsmarkt te organiseren (3) Er lijkt sprake te zijn van een onderliggende cultuurverandering, waar werkgevers vroeger lid werden vanuit een gevoel van sectorale gezamenlijkheid, doet men dit nu vanuit een individuele kosten/baten afweging. Ook bij werknemers speelt dit. 

Door de laatste twee ontwikkelingen hebben brancheorganisaties steeds minder reikwijdte, maar dat betekent niet dat werkgevers het stelsel van arbeidsverhoudingen niet meer waarderen. 

Been waarschuwt op basis van de parallellen dan ook dat er aan beide kanten een negatieve spiraal ontstaat, waarbij lidmaatschap van zowel vakbonden als werkgeversorganisaties steeds minder vanzelfsprekend wordt. 

Been denkt dat er twee scenario's mogelijk zijn als we de negatieve spiralen niet weten te doorbreken: (1) een gespleten arbeidsmarkt met een 'oude' en een 'nieuwe' economie, (2) een algehele transitie van het systeem van arbeidsverhoudingen zoals heeft plaatsgevonden in het Verenigd Koninkrijk en Duitsland. 

Robbert Coenmans, beleidsadviseur arbeidsvoorwaarden bij de FNV reflecteerde op de lezing. Hij erkende de problematiek die Been schetste en stelde dat het belangrijk is dat werkgevers opener en transparanter zijn over hun lidmaatschapsontwikkeling, aangezien het met name hun ledendaling is die vanwege de regels omtrent het algemeen verbindend verklaren van cao’s druk legt op het stelsel. Tegelijkertijd stelde Coenmans dat deze ontwikkeling voor dillema’s zorgt. Hoe kunnen vakbonden werknemers organiseren op werkplekken die nu geen cao hebben? En hoe verhoudt het hebben van een cao tot de kwaliteit van de cao? 

Na de reflectie was er tijd voor discussie met de zaal. Tijdens de discussie werd onder meer naar voren gebracht dat er te snel wordt verondersteld dat werkgevers en werknemers een 'gezamenlijk belang' delen. Bovendien kunnen sommige bedrijven dit idee als doelbewuste strategie gebruiken om hun positie ten opzichte van werkenden te versterken. Ook werd er geopperd dat de vakbond meer kon inzetten op het organiseren van theoretisch geschoolde werkenden. Tot slot, kwam ook de vraag aan bod hoe we het arbeidsbestel relevant houden in een veranderende economie.  

In het tweede deel van de wetenschapsmiddag gaven onderzoekers van het wetenschappelijk bureau workshops over lopende onderzoeken. Lisa Berntsen en Paul de Beer gaven samen een workshop over de ledenontwikkeling van vakbonden. Ewout van den Berg gaf een workshop over de strategische dilemma's achter het bedrijvenwerk. En Rein de Sauvage Nolting gaf een workshop over AI en de vakbeweging. 

Aan het eind van de middag reikte de voorzitter van de FNV, Tuur Elzinga de scriptieprijs van de vakbeweging 2024 uit aan Josephine Läuferts en Ruben Stieber. Josephine Läuferts schreef een historische scriptie over vrouwenwerk en de vakbond. Ruben Stieber schreef een juridische scriptie over gele bonden.Deze, en alle genomineerde scripties zijn te vinden op de pagina van de scriptieprijs.